از آنجایی که انسان در سیر رشد و تکامل قرار دارد، در فرآیند رفتاری او خطا و اشتباه جا دارد، و چون او مسیر تعالی را نمی تواند بدون نقد و نصیحت و موعظه دیگران بپیماید لذا در دین اسلام، وظیفه نقد بعنوان یک امر واجب قرار دارد. چنانکه قرآن کریم در آیه116 سوره هود یکی از علل هلاکت اقوام پیشین را ترک امر به معروف و نهی از منکر می داند: «فلو لا کان من القرون من قبلکم أولوا بقیة ینهون عن الفساد فی الارض الّا قلیلاً ممّن أنجینامنهم....» چرا در اقوام پیشین شما دانشمندان صاحب قدرتی نبودند تا از فساد باز دارند مگر اندکی از آنان که نجاتشان دادیم.

قرآن کریم در توصیف رسول خدا از عبارت «ناصح امین»(اعراف/68) استفاده می کند، به معنی کسی که از سرخیرخواهی به شما نقد می کند و امانت دار رسالت های انسانی شماست. ناصح امین نه تنها شما را متوجه بدی های عمل و رفتار خویش کرده بلکه شما را به سرنوشت و آینده یتان امیدوار می کند. امیرالمومنین علیه السلام بهترین دوست خود را کسی می داند که عیب هایشان را به او هدیه می دهد. (أَحَبُّ إِخْوَانِی إِلَیَّ مَنْ أَهْدَى إِلَیَّ عُیُوبِی‏)(تحف العقول: ص366)

امر به معروف و نهی از منکر، نصیحت، موعظه و تذکر همگی از رفتارهای مورد توصیه دین اسلام در موضع انتقاد اند. البته این آموزه ها با آدابی همراه اند که اگر آداب آن رعایت نشود نه تنها موثر نبوده بلکه در برخی مواقع اثر عکس خواهند داشت.

بطور مثال در امربه معروف و نهی از منکر باید نسبت به طرف مقابل حسن ظن داشت و صرفا فعل خلاف را  متذکر شد و این در حالی است که کرامت نفس و احترام او از بین نرود. در شرایط امر به معروف و نهی از منکر هم احتمال درپی نبودن مفسده آمده که آمر و ناهی لازم است در مورد کار خود نسبت به مفسده های احتمالی هم توجه داشته باشد. البته اگر این مفسده متوجه خود فرد باشد قابل اغماض است اما اگر امر به معروف و نهی از منکر شما در جلوی چشم دیگران رخ می دهد باید به قضاوت های دیگران فکر کرد، یعنی آیا دیگران هم در مورد فعل خاطی نظر شما را دارند، برای همین گفته شده که معروف و منکر اجتماعی مد نظر است.

از دیگر آداب انتقاد و تذکر به عمل خطا، توصیه شده که این تذکر در خفا و پنهانی صورت گیرد. بعبارت دیگر ادب و احترام فرد خاطی اقتضا می کند که به او در خفا تذکر داده و خوبی هایش را در جلوی دیگران متذکر شد. بنظر می رسد یکی از مرزهای اساسی میان انتقاد و تخریب رعایت کردن همین آداب است. برای تذکر در خفا باید تحمل فرد در خطای دوستش بالا باشد و الا او را از دست خواهد داد چنانکه امیرالمومنین علیه السلام می فرمایند: لغزش دوست خود را بر خود هموار کن براى روز حمله کردن دشمنت؛ یعنى با دیدن لغزشى از دوست خود، او را از دست مده و آزرده خاطرش مکن و بفکر آینده ای باش که او برای حمله به دشمن کمکت می کند. (احْتَمِلْ زَلَّةَ وَلِیِّکَ لِوَقْتِ وَثْبَةِ عَدُوِّک)(ارشاد، ج1: 299)‏

متاسفانه در جامعه امروز ایران اگر از غرض ورزی های شخصی و انتقادهای بی جا بگذریم، فرهنگ انتقاد در حوزه های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نه تنها این آداب را بر نمی تابد بلکه در بیشتر مواقع مفسده های اجتماعی گسترده ای همچون اختلاف و تفرقه را در پی داشته است. این مسئله از درون خانواده ها شروع شده و تا گروه های دیگر اجتماعی و درون جریان های سیاسی و کل جامعه ایرانی سرایت کرده است.

با توجه به شرایط جدید عصر حاضر که از آن با عنوان جامعه اطلاعاتی و جریان ارتباطات بوسیله رسانه ها یاد می شود، امر به معروف و نهی از منکر شکل جدیدی بخود گرفته که توجه به آداب آن را بیش از پیش می نماید. چنانکه مقام معظم رهبری در عید فطر سال 1388 از فضای بداخلاقی در رسانه های داخلی و تخریب چهره ها شدیدا انتقاد کرد.

از جمله مواردی که موجب عملکرد تخریبی به جای انتقاد سازنده می شود:

• - حسادت به موفقیت های شخص دیگر
• - تذکر خطای شخص در جلوی چشم دیگران و شکستن کرامت انسانی او
• - عدم تحمل خطای دیگران
• - غیبت به جای تذکر به شخص خطاکار
• - واقف نبودن به شرایط زمان و مکان در تاثیر مثبت انتقاد

امید است جامعه ایرانی با توجه به تقید ایشان به آموزه های دین مبین اسلام، از فضای تخریب دوری کرده و نقد منصحانه و منصفانه را پیش روی خود قرار دهد.